Спомени за војводата Никола Каранџулов

Пред пет години нашиот писател и новинар Блаже Миневски се сретна со внукот на војводата Никола Каранџулов, Ѓорги. Еве што по таа средба Миневски запиша: Војводата Никола Каранџулов е роден во Прилеп во 1878 година, во семејството на трговецот Диме Каранџулов. Неговата мајка Анка е од семејството Ковлиеви. Имал двајца браќа и три сестри, од кои Заха активно била вклучена во револуционерното движење во градот. Најстариот брат Иван уште како момче заминува во Софија, каде што отвора кафеана во центарот на градот, на местото каде што се наоѓа таканаречениот ЦУМ. Другиот брат, Ѓорѓи, бил просветен работник, но и предан деец на македонското ослободително движење. Тој во 1890 година ја завршува гимназијата во Солун, каде што започнува и неговата блиска соработка со Гоце Делчев. Оттогаш тој  е во постојана врска со него. Заедно со Делчев , отворено и активно, се спротивставува на противниците на ВМРО од врховистичкото крило на Цончев-Михајловски. Најмалиот брат, Никола Каранџулов останува во Прилеп и до крајот на својот живот постојано е во првите борбени редови на македонското револуционерно движење, најпрво како комита, а потоа и како војвода. Загинува на 10 август 1904 година, на 28-годишна возраст ,во близина на прилепското село Селце. За него народот испеал многу песни. - Меѓу зачуваните четириесеттина картички со портрети на значајни личности од 18 и 19 век, се наоѓа и картичката со ексклузивниот портрет на Димитар Миладинов, но и онаа со портретот на Карл Маркс. - Војводата Никола Каранџулов, освен што војувал со пушка в рака, пишувал и песни со социјална и родољубива тематика                                       Во големиот, “старински” стан  со високи тавани, и ѕидови покриени со книги, во близина на “Орлов мост” во Софија, со насмевка не  пречекува крупен старец со светло  лице. Уште на вратата ни вели дека се вика Ѓорѓи Каранџулов и дека е внук од брат на легендарниот, и во многу македонски песни опеан, војвода Никола Каранџулов од Прилеп. На тешката, лакирана маса во дневната соба  стои штотуку измиено грозје, жолто како килибар: ”Од Петрич е, вели, од Македонија”. До садот со грозје низ кое треперат последните зраци на есенското сонце, стои купче картички со портрети на познати личности од 18 и 19 век. Стариот ги зема и ги врти во рацете - за миг го забележуваме портретот на Димитар Миладинов, но и на Карл Маркс. На задната, бела страна од картичките, има потпис кој  е пречкртан. “Тоа е потписот на дедо ми Никола Каранџулов,” вели Ѓорѓи, оставајќи ги картичките на масата. - Никој во семејството не знаеше кој и зошто го пречкртал неговиот потпис, но знаеме дека дедо ми Никола, една година откако му ги украле картичките, успеал да си ги пронајде. Неговиот потпис крадецот го покрил со друго мастило, но сепак не успеал сосема да го покрие. По смртта на војводата, картичките  ги  зел кај себе војводата Петар Ацев, а потоа тој му ги дал на дедо ми Ѓорѓи, тој на татко ми Раде, а по смртта на татко ми - еве, ги наследив јас. Тие се нашата семејна реликвија; кај нас се точно 100 години, колку што има поминато и од смртта на Никола Каранџулов. Се сеќавам дека татко ми често ги редеше на масата, и чекаше јас да ги препознаам личностите на сликите, велејќи дека еден ден ќе бидат мои а тој  ќе му каже на дедо Никола горе дека неговите картички се во вистински раце. Редејќи ги внимателно картичките, ми раскажуваше за неговиот чичко, брат на татко му Ѓорѓи, но ми даваше и книги во кои пишуваше нешто за него, вели Ѓорѓи, и од лакираното плакарче зад себе, вади една пожолтена книшка од писателот Ангел Динев. Насловот на книгата е “Илинденска епопеја”. Покажувајќи ни со прстот, старецот ни чита еден подвлечен пасус: ”Никола Каранџулов стоеше цврсто на внатрешните принципи за самоопределување на македонскиот народ. На Конгресот на ВМРО одржан на врвот “Мукос”, единствено тој застана здраво на позициите на Ѓорче Петров и остана на нив до крајот на својот живот” - завршува старецот, затворајќи ја книшката на Динев.” Општината Прилеп - продолжува Каранџулов - пред десет година, на девеесетгодишнината  од  убиството, му го направи гробот, а направи и убав споменик во Селце. Дотогаш местото беше сосема запустено, не можеше да се пронајде гробот во тревата. Ние, потомците, сами не смеевме ништо да направиме” - вели Ѓорѓи Каранџулов, покажувајќи ни ги фотографиите што сам ги направил пред неколку година. Во неговите педантно средени  фото-албуми, освен фотографиите од гробот на војводата Каранџулов, се и фотографиите на теренот каде што тој бил убиен, потоа фотографии од куќата и од маалото во Прилеп, каде што живееле Каранџулови, но и многу познати и непознати места во Македонија - од Пирин  до Охрид, и од Костур до Петрич. - Кога ќе ми легне некоја јанѕа во душата, го земам апаратот и тргнувам  низ Македонија. Со новите фотографии што ќе ги донесам, и со спомените за местата што сум ги поминал, некако ми олеснува, се чувствувам препороден. Овие албуми се мојата Македонија - вели старецот. Според спомените на Ѓорѓи  Каранџулов, постар брат на војводата; спомени запишани од неговиот син Раде Каранџулов - деветнаесетгодишниот најмлад брат  Никола, во 1895 година заминал во Загреб, каде што завршил Педагошка академија. Во тоа време момчето пишува и песни: ”Ах, ти народе, беден народе/ тебе те грабат диво, мечешки/ но, ајде, стани, времето дојде/ да си побараш права човешки.” Кон крајот на 1902 година се подготвува Конгрес на Битолскиот револуционерен округ, едно од главните упоришта на револуционерното движење на македонскиот народ. За делегат на тој Конгрес од Прилеп е  избран Никола Каранџулов. Тој радосно пристигнува во Битола, иако воопшто не смеел да патува, зашто турската власт веќе му имала издадено наредба никако да не го напушта Прилеп. Уште на влегување во градот на конзулите, Никола е уапсен и веднаш фрлен во Битолскиот затвор. Пуштен е дури по два месеца, благодарејќи на општата амнестсијата на Султанот. За жал, Каранџулов набрзо  повторно е во затвор: на Велигден 1903 го апсат во прилепската чаршија и веднаш го спроведуваат во битолскиот затвор. Иако Турците, се разбира, не знаат дека се подготвува востание, затворајќи го војводата всушност го спречуваат Каранџулов да учество во Илинденското востание. Но, војводата и во затворот не мирува. Заедно со  уште неколку затвореници, организира спектакуларно бегство, за кое пишуваат речиси сите тогашни весници. Тунелот го копале цели три недели со лажици, вилушки и со голи раце.За да биде земјата ровка, користеле некаква киселина, која била носена преку посетители во шишиња од лимонада. Ноќта на 14 март 1904 година низ прокопаниот шест метра долг тунел избегале 32 затвореника. Сите до еден успеале да стигнат до селото Кономлади, каде што ги пречекала четата на Митре Влавот. Во писмото на Никола Каранџулов од 29 април 1904 година, испратено до неговиот брат Ѓорѓи во Варна - што се чува во семејната архива - меѓудругото пишува: ”Каналот се копаше под моја команда, а не како што пишуваат таму некои весници, под команда на некој си Турчин. Тој беше долг шест метри, а широк и висок одвај еден аршин. Длабочината под земјата беше еден и пол метар. Надвор излеговме голи и боси, зашто со алишта не не собираше. Прво излегов јас, и, кога се осигурав дека е безбедно, излегоа и останатите. И, така, сега сум слободен. Вистина до утре не знам што ќе се случи, но сега сум слободен” Тоа бегство на Никола Каранџулов од Битолскиот затвор е забележано во песните што за него тогаш ќе ги испее македонскиот народ. - Во мај 1904 година, Никола учествува во работата на таканаречениот подвижен Прилепски конгрес на македонската револуционерна организација, зеедно со Даме Груев, Пере Тошев, Ѓорче Петров, Христо Узунов, Петар Ацев, Георги Сугарев, Добри Даскалов и други видни македонски војводи и револуционери. По завршувањето на Конгресот, војводата Никола Каранџулов е задолжен да слезе во Прилеп за да ја среди состојбата во разбиената Организација. Во близина на селото Селце тој и неговата чета се опколени од турска кавалерија. Неколку часа водат тешка борба со надмоќниот непријател, но на повлекување Никола е тешко ранет. За да не падне во рацете на непријателот,го замолува  својот соборец Коце Велмевчето да го убие со неговиот револвер. Според сведоштвото на војводата Петар Ацев, кој бил во непосредна близина на настанот, Коце со солзи во очите го зема револверот и тивко го прашува каде сака да го застрела. Војводата Никола Каранџулов му покажува на челото. Смртта настапила моментално, но телото останала повеќе од 24 часа непогребано. Селаните од Селце потоа војводата Каранџулов го положуваат на откорната врата од блиското училиште и го пренесуваат до гробиштата. Тоа се случило на 29 јули 1904 година. Никола тогаш имал само 28 години. Во 1907 година, во истиот гроб, бил погребан и Димитар Робев од Битола, секретар на четата на Петар Ацев - вели Ѓорѓи  Каранџулов, внук од брат на Никола Каранџулов. Станот на Каранџулови во Софија, освен со спомени, преполн е и со вредни  книги,  арховски документи и портрети на претците во семејството. Братот на Никола, Ѓорѓи  Каранџулов - кој има голема преписка, на пример, со Даме Груев - купувал книги речиси секојддневно. Меѓу највредните книги, секако се првите изданија на “Ана Каренина”, потоа на “Браќа Карамазови”, на “Мајка” и други. Вредно издание секако е и “Илијадата” од Хомер, во руски превод, објавена во Москва во 1888 година. На првата страница од “Ана Каренина”, на пример,стои посветата на Толстој за Македонецот Ѓорѓи Каранџулов. Во библиотеката, меѓу неколкуте илјади наслови, има голем број книги кои се вистинска реткост, а  тоа значи и непроценливо богатство. Многу од тие книги сигурно би сакала да ги има која и да е библиотека во светот. Според најстариот наследник во семејството, Ѓорѓи Каранџулов, бројот на книгите не се знае точно, меѓутоа сигурно е дека барем половина од нив се постари од еден век. Сето тоа богатство со огромно внимание, и со многу напор , семејството Каранџулови го има зачувано низ сите турбуленции низ кои минувал Балканот во изминатиот век. Се разбира, меѓу сите книги, со огромно внимание се чуваат и картичките на Никола Каранџулов, на кои, на пример, како што вели Ѓорѓи, е оригиналниот портрет на Димитар Миладинов; портрет кој, вели тој, досега нигде не е објавен. Отворајќи неколку од книгите што ги разледуваме, старецот повторно се задржува на една стара, пожолетна книшка. Тоа се спомените на македонскиот револуционер, и единствениот преживеан гемиџија Павел Шатев. И во таа книга има еден пасус подвлечен со молив: ”Никола Каранџулов ретко се смееше и од погледот му се гледаше строгоста и сериозноста. Како раководител, не толку со својата власт и авторитет, колку со својот карактер и однос кон работата, уживаше почит меѓу селаните-работници во Организацијата, но ги дисциплинираше и граѓаните, кои потешко влегуваа во револуционерната борба”. Сепак, Ѓорѓи не знае како успеал дедо му Никола да си ги пронајде украдените картички, на кои крадецот успеал дури и да го пречкрта неговиот потпис? Со оглед на тоа што бил сериозен, чесен и суров човек, како што вели Шатев, тогаш сосема е сигурно дека крадецот имал голема среќа што не се потпишал под украдените картички. Потписот на Никола е пречкртан, но и со таков потпис на сите негови негови картички, семјството Каранџулови ги чува како скапоцена реликвија.  За чудо веќе сто година никој не се обидел да ги украде! од кубура!

Петар Манџуков до Костадин Кирков – 1898 г.

Драги Костадине,

Ропството наше можеби немаше да биде толку тешко ако во нашите работи не се заплеткаа секакви пропаганди, кои под името на „браќа” и „доброжелатели” го разединуваат брат од брат и ги предизвикуваат Турците да вршат најголеми злосторства. Тие наши „браќа” прават се’ да го оневозможат единството на нашите слободољубиви сили. И што стана од сите такви пропаганди: дури и вистинските синови на нашата земја, оние што навистина не ги жалат животите да ги приложат на олтарот на Татковината, често погрешно мислат дека ослободувањето на Македонија не може да се замисли без замешувањето на оваа или онаа држава. Тие се определуваат за овој или оној народ, а го забораваат својот. Наместо да ги здружат силите во корист на својот народ и заеднички да се борат да го ослободат од ропство, тие не можат да се спогодат на кого треба да му служат.
Ние знаеме, драги Костадине, дека нашата татковина се разликува по населението од една Бугарија, Грција или Србија, кои се еднонародни земји. Кај нас се настанети повеќе народности и вери. Кај нас има Македонци, Грци, Власи, Турци, Евреи, Албанци, па и по некој Ерменец, а за Циганите да не зборуваме. Затоа ние ќе мораме да водиме сметка за тој факт и нашата борба да ја усогласиме со интересите на сите тие народности. Тоа можеме да го постигнеме само тогаш кога сите тие народности ќе разберат дека слободата не е во тоа како државата се именува, туку кој ја држи власта во неа. Тогаш и нашите муслимани ќе разберат дека не се слободни во турската држава, како што не се слободни Македонците. Во турската држава владеат беговите и агите муслимани, заедно со македонските чорбаџии, на кои исто така им е добро во турската држава како и не беговите, па меѓусебно се почитуваат и ги гонат бедните луѓе.
Драги Костадине,

Јас сметам дека македонскиот народ во ваквата сегашна положба не може да се ослободи за едно востание, кога се знае дека против себе ќе ја има не само Турција туку и Европа, а да не зборуваме за балканските држави. Јас, а и другарите од МТРК не сме против востание, како што тоа го мислат луѓето од внатрешноста. Ние сме за востание, но кога ќе бидеме убедени дека тоа ќе успее, а не само да го изложуваме целиот наш народ на една кланица. Ние сакаме да ги жртвуваме своите сопствени, а не народни животи за создавање на услови за едно широко востание и ослободување на нашиот народ. Ние сакаме повремено да предизвикуваме судир со турските башибозуци и со нашата крв да го свртуваме вниманието и симпатиите на „човекољубивата” Европа и да ја придобиеме во едно наше востание ако не помага, барем да не биде против нас.
И така, македонското прашање ќе може најдобро и најскоро да се реши само ако ние предците Македонци се кренеме и постојано предизвикуваме безредија. Впрочем, нашиот спас е во револуцијата! Затоа запознај ги нашите другари со ставот на нашиот МТРК и шири ја неговата идеја. Кога јас ќе си дојдам, ќе имаме можност да зборуваме поопширно и да те запознам со напредните идеи на Европа. Ќе донесам со себе доста материјали, кои го објавуваме или сметаме да ги објавиме во интерес на нашата татковина.
А сега, до скоро видување. Примете срдечни поздрави ти и нашите другари од мене, вашиот искрен другар и пријател.

Петар Манџуков

СМРТТА НА ГЕМИЏИИТЕ

На бронзени штитови предвостанички

                                                 победници

легија од војводи со молитви за космос не носи

од запален Солун по Вардар буен непокор

                                                              ладен

последен марш кавалерија лесна в галоп

со стрели од бол на цигулка спас ни свири

ја презираме смртта и ако го изгубивме бојот

адот на ропството за експлозија и мртов 

                                                           атентатор

е плашило сред вишни спили за мртви души

в мир ќе мируваме в сопствен оган и амин за

                                                                  утре

со земја над гробје и сонце в небо.

БЕЛОМОРСКА ЗОРА

Два вола
го влечкаат ралото
по запалено стрниште


Крај Морето
стои жена
забрадена во црн сон


Измислено сонце 
во очите на орачот
пламти


Те љубам зоро беломорска
за смрт гемиџиска 
што молчиш.

Како умре Павел Шатев?

Како комунистите го ликвидираа гемиџијата Шатев

Македонската историографија се' уште до крај не го проучила целокупниот живот на Павел Шатев, кој до 1990-та година беше една од историските табу теми, смета проф. д-р Виолета Ачковска од Инстутутот за историја при Филозофскиот факулет во Скопје. Исто како и во случајот со Ченто, Панко Брашнаров и други, тоа секако се должи на фактот што паднале во немилост на комунистичката власт, а долги години таа одлучувала што може а што не може да биде дел од македонската историја и тема на македонската историографија. Меѓу позабелижителните личности кои биле жртва на информбировската репресија е и Шатев, човек со богата револуционерна биографија, последниот жив гемиџија, еден од водечките државни раководители во НРМ до 1948-та гофина, прв министер за правосудство во Владата на НРМ, втор потпретседател на македонската држава, еден од уставотворците на мрвиот македонски устав и сојузен пратеник во Народното собрание во Белград. Според д-р Ачковска, Шатев всушност настрадува во општата чистка на национално свесните македонски револуционери, а наводното прифаќање на Резолуцијата на Информбирото е само повод да се отстранат сите што не им биле по мерка на Колишевски и другарите. Шатев, пак, е уапсен без никаква сторено дело. Едноставно, така решил некој форум - државен или политички, сеедно. Каде згрешил, и зошто го затвораат, никој не му објаснил ниту нему, ниту на семејството, ниту пак на народот кој останал збунет и изненаден од апсењето на 'живата легенда на македонското револуционерно движење'. Во тајните комунистички досиеја било запишано само дека е 'потенцијален непријател', па затоа треба да исчезне од јавниот живот, иако во моментот на апсењето бил пратеник, со пратенички имунитет. Се разбира дека никој не му помогнал, и никој 'спонтано' не протестирал пред Судот или Владата, никој не го помилувал, иако во највисоките  врвови на власта имало луѓе кои не се согласувале со неговото апсење. - Еден од тогаш водечките македонски функционери, Крсте Црвенковски, подоцна призна дека причините за затворањето на Шатев воопшто не му се познати. Шатев слабо го познавал и за него чул дури во 1943-та година, во Црвена Вода, Дебарца. Имено, во тоа време македонските единици беа заробиле неколку германски офицери и во Главниот Штаб на НОБ и ПОМ се договарале да се обидат да извршат замена на некои уапсени или осудени лица од македонското револуционерно движење. Тогаш Светозар Вукмановиќ-Темпо предложил да се побараат да се пуштат од затвор Лазар Колишевски и Мара Нацева, но се спротивставил Венко Марковски, велејќи дека ако треба некого да се бара да се ослободи, тоа е Павел Шатев. За жал, од овие замени не станало ништо, но предлогот на Марковски бил запомнат од луѓето на Колишевски, а предлогот на Венко Марковски подоцна на своја кожа го почувствувал и тој, но и Павел Шатев. Како еден од гревовите на Шатев за суровиот третман на новата комунистичка власт во Македонија кон него се наведува и средбата со бугарските функционери во Белград, во 1946-та година, за што партиски бил казнет и Венко Марковски, па на 27 декември 1946-та година на состанок на потесното раководство на ЦК КПМ, на кој присуствувале Лазар Колишевски, Видое Смилевски, Страхил Гигов, Борко Темелковски и Љупчо Арсов бил поднесен извештај од највисокото партиско раководство на КПЈ за исклучување од Партијата на Венко Марковски и Павел Шатев. Инаку, за средбата во Белград извештај до Георги Димитров во август 1946-та поднесува и Тенчо Мечков, функционер во амбасадата на НР Бугарија во ФНРЈ. Во извештајот тој меѓудругото наведува дека Шатев сметал дека во НР Македонија 'се води антибугарска политика' и дека 'сите оние кои на еден или на друг начин искажуваат некакви симпатии за Бугарија, се гледани со лошо око и кон нив се фрла сомнеж дека се сепаратисти, михајловисти и фашисти; сите Македонци кои се дојдени од Бугарија, еден по еден заминаа, зашто беа изложени на термозење...' Покрај искажаните критики, македонските кадри најверојатно биле погодени и од тоа што Шатев сметал дека КПЈ се однесувала со предрасуди кон БКП и дека македонското раководство е опфатено со 'србоманство, па повеќе сакаат да зборуваат српски, наполно се послушни во однос на она што им се наредува од Белград, а Колишевски и неговите другари, се агенти на ОЗН-а'. Во ноември 1947-та година, Павел оди во Софија за да реши некои семејни проблеми во врска со одењето на специјализација на постарата ќерка Милка. Овде се сретнал со некои свои познаници и пријатели, меѓу кои Владимир Поп Томов, Штерју Атанасов, Тодор Павлов и Сава Гановски. Разговарале за повеќе прашања, а особено за разногласијата во бугарскиот политички и државен врв во врска со балканската федерација и за решавање на прашањето на Македонија. Во своите спомени од таа средба Павел Шатев запишал дека му приговорил на Тодор Павлов затоа што во неговиот говор во Скопје рекол дека 'македонската нација постои, но јас сум Бугарин'. Тоа, му реков, запишал Шатев, не остави позитивен впечаток. Се разбира дека сите контакти и разговори на Шатев биле познати на органите за државна безбедност на ФНРЈ, па тие сојузните органи биле решени да расчистат со него уште во 1946-та година, но се чекал погоден момент тој конечно и физички да биде ликвидиран. Во тој контекст резолуцијата на Информибирото доаѓа како порачана за да се уапси Шатев, и тој е уапсен на 16 јуни 1949-та година, во Загреб, каде што, по завршената седница на Народното собрание во Белград, стигнал за да го посети семејството. Притоа, како и многу други пресуди во тоа време, кои биле донесено откако казната веќе била извршена, пратеничкиот имунитет на Шатев му бил одземен десеттина дена по апсењето. Имено тоа се случило на 27 јуни кога Претседателството на Народното Собрание на НРМ донесува решение за 'одземање на имунитетот на народниот пратеник', а во исто време едногласно е усвоен и 'предлогот за покренување кривична постапка'. Истото во таа прилика е сторено и за пратениците Кирил Петрушев и Кадзедеј Демир Муртезани. Потоа Шатев од Загреб е доведен во Скопје, во зградата на Државната безбедност, каде што долго време воопшто не го викаат на сослушување. Тука е држен 11 месеци а потоа е интерниран во Битола, во домашен притвор. Во тоа време Шатев имал 68 години, а освен тоа зимата меѓу 1950-51 година веќе е и болен, па го сместуваат на лекување во Битолската болница, во депандансот за затвореници. Оставен да живее во мизрени услови, во студ, глад, болен и без нужната лекарска нега, човекот кој не беше уништен ни од османскиот султан, ни од бугарскиот цар, човекот кој го крена во воздух францускиот брод 'Гвадалкивир' во Солун, кој ги преживеа Беаз-куле, Еди-куле, Фезан, Енби-ќој, затворот во Софија и Ќустендил, беше докрајчен со методите на репресијата на комунистичката власт во својата македонска држава. Оставен да умре во целосна изолација, животот на Шатев згаснува на 30 јануари 1951-та година во Битола. На неговиот погреб присуствувале само петмина: неговата сопруга Вера, неговата сестра и уште тројца најблиски роднини. Иако сопругата барале Павел да го погреби во семејната гробница во Прилеп, власта не го дозволила тоа,- бележи проф. д-р Виолета Ачковска во своето истражување за репресијата и репресираните во најновата македонската историја.

ВО СОНОТ СОН

Кога сонот е сон за кучешки лаеж од дворје
                                                              ширно,
кога злоба до злоба сјае в уткини очи над
                                                 покрив сламен
и прокоба јазди в неспокој птичји по сончев лет
ил ден зад ден некој стрелба што крие на
                                              банички куршум,
во сонот сон ме буди ат да јавнам на крстодрум
                                                                  таен
од сто друмје на ајдучки маки од димни гори
                                                         самоилски,
да завеслам в сонот со војводски кораб по
                                                            копнеж
на далга бела од Бело Море и бела рида
                                          на Пирина вишна,
ат да јавнам на крстодрум таен по Гоцева
                                                             ѕвезда
скриена в мечти на гурбетски народ по бела
                                                               дуња,
во сонот сон што сони за ден пред денот
                                     ЕГЕЈ ПИРИНСКИ.

Панде Манојлов

Eftim Gashev

E. GASHEV, A Macedonian and a former persecuted

 

on June 15, 2000

I forward the latinised interview in the Macedonian weekly "Forum" with Eftim Gashev, a 75-year old Macedonian, who spent seven years in Yugoslav prison 1944 for "nationalism" and for "support of VMRO". He says he was not Bulgarian, but still offers some revelations about the Yugo-Macedonian partisans and the true nature of the loudly glorified so called Macedonian "National Liberation Struggle" against Bulgaria during the WWII. I also translated the most interesting exceprt in English.
 VK
*******************************
Dossiers are still beeing made in this country!,
 
Eftim GASHEV, A Macedonian and a former persecuted Forum, 07.06.2000
http://www.forum.com.mk/Arhiva/Forum61/megaintervju/megaintervju.htm
 - What do you think should be done today to those people, from the other side (those who persecuted you, V.K.)? Many of them have died, but some are still alive?
- GASHEV: Among them, somebody must bear the responsibility before the history. In our history there are big gaps regarding the solution of the Macedonian question. We must read what Tempo (Tempo: Tito's henchman sent to Macedonia in 1943 to "stir the antifascist struggle" against Bulgaria, V.K.) wrote in his memoirs - he says that when he arrived in February 1943 here (in Macedonia, V.K.) there was nothing (nothing yet organised, V.K.). Nor partisans, nor party (Communist Party, V.K.). He asked then whether there were some main headquarters of the resistance movement? He was told "yes" and that Apostolski is the leader. Well, asked Tempo, in which mountain are the headquarters of Apostolski? Well, he is not in any mountain, Tempo was told, he is here in Skopje, working as a Bulgarian bureaucrat. (Mihajlo Apostolski, a big boss and a "hero" in post-WWII Yugoslav Macedonia. Before the he war was a major in the General Staff of the old Kingdom of Yugoslavia, and during the war - a major in the Bulgarian army in Macedonia. V.K.) Tempo found Apostolski and asked him whether he, as a well- educated officer would liked to go in the mountains and to fight against the occupiers? Apostolski told him: "No, I don't want to go in the mountains! I have graduated in the [Yugoslav] General Staff Academy, so that when the resistance movement in Macedonia startedto be organised, then I could come to lead it"...
That is, Tempo himself says that NOB in Macedonia ("NOB, Narodno-Osvoboditelna Borba" - "People's Liberation Struggle" of the Yugo-Macedonian partisans, V.K.), that at that time in Macedonia there were only isolated groups of people who were hiding from the [Bulgarian] occupier as illegals. They did not wage a struggle against the occupiers, to fight they. They were shooting against them only when they have been detected.
- You risk to be accused that you undermine the "holy foundations" of the Macedonian statehood, the NOB, etc.
- GASHEV: These foundations for me are not holy. You see, I regard highly one part of this story. But there are also lies inside it. Tempo came to Macedonia and created the Communist party of Macedonia as part of Yugoslavia. (The original pre-war communist organisations in Macedonia immediately in 1941 joined the Bulgarian Communist Party and refused to have anything to do with Yugoslavia and Tito. This made Tito send Tempo to Macedonia and to organise an internal communist coup. V.K.) I don't underestimate these people (the Yugo-oriented Mac-communists, V.K.), but they were three people without two! Why only in Macedonia there were special delegates of the Central Committee of Yugoslavia - Shiljo, Radosavshevich, Kolishevski?...
That is, we celebrate 18th August 1943 as the day of the Macedonian Army - at that day there was created the first more substantial military formation in Macedonia, the battalion "Mirche Acev" consisting of one hundred people, to whom I am ready to show my respect! This is 18th August 1943 (i.e. just one year before the end of the Bulgarian rule, V.K.), one or two hundred people, and nowadays they say that we finished the war with one hundred thousand people!? They lie! With a complete mobilisation in Macedonia we could reach only around 80,000 people. Kiro Gligorov (the former Yugo-Communist President of RoM, V.K.) and the people around him claim that 25,000 people died in the NOB (National Liberation Struggle against the Bulgarians, V.K.) - They are lying! Give us the records to check! The highest casualties were on the Srem front, around 2,500 people (the Srem front, in northern Serbia, where the Mac-partisans were transferred by Tito to fight the Germans after September 1944, V.K.), and why did we go to that front?
- Why do we talk about these things, 50 years old as they are? Why do you insist on this? My generation (the generation of the interviewer, V.K.) grew up in one country (Yugoslavia, V.K.), and now we lived up to live in a second country...
- GASHEV: Not a second country - this is the first one!
- Excuse me, but why do you want to take away the youth years of our generation? We didn't live bad in this Yugoslavia - on contrary. You spent your youth in the prisons, but didn't have a bad life in Yugoslavia, and we do not fell less Macedonian then you.
- GASHEV: I do not scheme to take away the youth years of your generation. But, as our new president (Boris Trajkovski, V.K.) said: "Enough with the history, let's us look to the future" - if we have no history, if this history is not defined, then where are we heading to?

Крстосницата

Отсекогаш  низ историјата, Македонија била раскрсница на Балканот, во која се вкрстувале главните патишта кои ги поврзувале северот и југот, истокот и западот. Во текот на XIX век Македонија сеуште го држи приматот на главен сообраќаен јазол на Балканот. Главната „магистрала“ која поминувала низ Македонија и ја поврзува Средна Европа со Егејско море, е патот кој од Ниш преку Лесковац, Врање, Куманово, Скопје, Велес стигнува до Солун. Овој пат ја сече Македонија на два дела, а во исто време и ја поврзува. Втора по важност „магистрала“ била Виа Егнација која Драч го поврзувала со Цариград. Истовремено Македонија била испресечена и со цела мрежа од сувоземни патишта кои во исто време ја поврзувале целата територија со соседните или подалечни земји, Сите тие штишта на некој начин се поврзувале со главните „магистрални патишта", а преку нив со Солун, Цариград, Ниш, Белград и натаму.
До седумдесеттите години од XIX век патните комуникации во  Македонија се наоѓале во многу лоша состојба. До изградбата на железницата во 1873 година, патувањето по патиштата низ Македонија која била во рамките на Отоманската империја, преставувало вистинска авантура. Еден од современиците на тоа време вели: „Со мирна душа, може да се рече, дека во Турција нема патишта, а може исто така да се рече дека ги има насекаде. Во рамниците ширината на јавните патишта не е определена и патникот може да се оддалечува лево и десно од патот според својата волја... Во шумите, во планините и насекаде каде што има пречки, патиштата се патеки нееднакви по ширина и кривулести... и се тешко проодни.“
Во турската држава не постоело тело кое би се грижело за одржувањето на патиштата. Патишта по кои можеле да се движат коли биле малубројни. Затоа коли за превоз на стока се употребувале само на блиски растојанија и тоа главно по рамниците. Правците на патиштата во Македонија зависеле од конфигурацијата на теренот и главно биле создадени од природата, а не од човечка рака. Патиштата кои биле трасирани од старите Македонци а подоцна и од Римјаните, биле запуштени, неодржувани и поради тоа во голема мера биле неупотребливи.
Патиштата не биле безбедни а се патувало долго дури и кога како превозно средство се користел коњот. Да се помине пат со коњ од Битола до Солун, преку Острово, Воден и Ениџе-Вардар, било потребно ден и пол или 35 часа, а од Битола до Скопје, преку Прилеп и Велес, околу 28 часа. Слично се патувало од Битола до Кожани, околу 31 час, потоа Битола Костур 16 часа, а да се стигне до Јанина биле потребни 56 часа. Од Битола за Скадар, како продолжение на патот од Солун се патувало со коњ вкупно 89 часа, слично како од Солун за Цариград, преку Сер и Кавала, за што биле потребни околу 108 часа. За да се стигне од Белград до Солун , преку Јагодина, Ниш, Куршумлија, Приштина и Скопје било потребно 130 часа или околу пет и пол дена.
Низ Македонија поминувале три патни правци кои го поврзувале Цариград со Балканот и Европа. Првиот од Цариград  до Сараево одел преку Татар Пазарџик, Дупница, Кустендил, Крива Паланка, Страцин,  Куманово, Врање и Приштина (240 часа). Вториот од  Цариград до Скопје одел преку  Кавала, Сер, Петрич, Струмица, Радовиш, Штип и Велес (130 часа) и третиот  Цариград - Скадар  преку Куманово - Скопје и Тетово (197 часа).
Зголемениот транзит на стока низ Македонија, потоа зголемената побарувачка на производи од земјата за потребите на земјите од Западна Европа, вклучувајќи ги тука воено-стратегиски потреби на Отоманската империја ги принудиле надлежните турски власти во втората половина на XIX век да започнат со изградбата на модерни патишта во Македонија. Најпрво започнале работите за обновување на патот од Солун до Битола во 1859 година а во 1865 година започнала изградбата и на поширок пат од Солун до Сер. Најголем дел од товарот за време на обновата и изградбата на овие патни правци го понеле месните жители кои биле принудени да кулучат или пак да плаќаат одредена тарифа за да бидат ослободени. Според податоците изнесени во „Историјата на железниците во Македонија„ Скопје 1973,  годишната тарифа изнесувала 40 пијастри на човек, 20 пијастри за коњ или маска и 10 за магаре.
Иако во втората половина на XIX век, особено по Берлинскиот конгрес (1878) турските власти посветувале поголемо внимание за обновување и изградба на нови патишта, состојбата со комуникациите значително не се подобрила. Работите при изградбата на овие патни правци одела многу бавно и била неквалитетна, така да  кратко време по завршените работи заради недоволната грижа за одржување, тие престанале да бидат погодни за јавен сообраќај,
Патувањето на луѓето на поголема далечина, заради небезбедните патишта и опасноста од ограбување, било уште поголем проблем отколку транспортирањето на стоката. Приклучувањето на патниците кон некој од формираните карвани било само еден од начините како безбедно да се стигне до посакуваната дестинација. Но не секогаш можело да се чека на формирање на трговски карвани за да се патува со голема придружба. Во таков случај на пат се тргнувало со придружба организирана од властите, но која пак не била доволна гаранција за сигурно патување.
На главните патишта низ Макеонија, на извесни растојанија, постоеле анови за одмор и преспивање на патниците. Бидејќи најчесто се патувало коњи, камили, мазги, магариња и биволи, поголемиот дел од престојувалиштата бил приспособен за сместување на добитокот. Во внатрешноста на зградата немало ниту прегради, ниту под, ниту мебел, така да луѓето и животните се сместувале заедно.
Во 1862/63 година познатите англичанки Мјур Макензи и А. Ирби, патувајќи низ Балканот ќе пропатуваат и низ Македонија. За своето патување низ Европска Турција тие во 1867 година ќе издадат книга. Во неа тие ќе ги забележат своите впечатоци за патувањето низ Македонија, кои во малку слободна интерпретација ќе бидат презентирани и во книгата за „Историјата на македонски железниси“  од 1973 години.
Еве како англичанките Макензи и Ирби го доживеала своето пропатување низ македонската земја.
„Никој нека не се обиде јавајќи по сонце да ја мине Солунската радмница. По неа врви новиот „царски" друм, лоша направа во вистинска смисла на зборот. Тој е лошо направен, полн е со дупки; летото е тврд како камен, а зиме каллив. Освен тоа тој е направен со насилство и кражба. Друмот излегува на Вардар каде шго се прави еден мосг и штом патниког се појави штиците се дигат и мајсторот не га спушта додека не му го плагите тоа што го бара.
На извесно растојание од Воден, на патот кон Битола, наидовме на некакви врати на кои се наплатува патарина и видовме како Арнаути га запираат патниците. Нас, бидејќи патувавме со бујурдија, не ни наплатија патарина, а нашиге стражари ни рекоа дека пагарина земаат само од „сиромасите". Дури откако човек ќе ги види овие стражари може да знае како арнаутската полиција го чува овој друм, односно како го прави опасен.
Далечината од Битола до Прилеп обично се смета на 6 часа и 6 долги часа требало да се полминат по прашливата полјана којашто га раздвојува овие два града. На овој пат може без страв од некоја несреќа да се помине на коли, а тоа е така многу.
Од Прилеп до Велес е 11-12 часа, Бидејќи преку Бабуна не се полминува со кола_; тргнавме со коњи. Наместо ајдути сега нивните најблиски „роднини" - заптиите, држат една кула на највисокиот врв на теснината; тука патниците обично се одмараат малку откако се намачиле качувајќи се по лошиот турски пат...
Везир-ан лежи на подножјето на теснината и е најдобар ан кој го видовме во Турција; има еден горен кат, сигурни скали и ловеќе од една соба за гости; Уште повеќе, прозорците во најубавата соба беа од стакло...
Продолживме со кола но патот беше полн со грутки како некоја изорана ледина, а земјата, испечена на сонце, беше тврда како железо. Пропаѓањето и излегувањето од тие грутки со колата личешс на еден вид мачење.. Потоа се откажавме да патуваме со кола и така по вторпат (првиот пат беше помеѓу Цариград и Белград) заврши нашиот обид по внатрешноста на Турција да патуваме со коли.
Се ослободивме од колата, но како да патуваме натаму? Патот од Велес до Скопје врвеше преку една зажарена рамница. А дали да седнеме во кола која ја влечаг биволи како што е обичај овде? Но биволите се движат грипати побавно од најбавниот коњ. Во тој момент нашиот толкувач ни предложи: „да ви кажам како Турците га пренесуваат своите жени од едно место на друго и како сами патуваат кога се болни. Од дрво се прави „мала собичка" со врата и прозорци и се прицврстува на мотки. Коњите ја носат собичката, а по двајца луѓе одат отстрана да ја придржуваат..." Со други зборови не ни остануваше ншпто друго освен да патуваме на носила и тоа многу груби.“
Накратко вака изгледало патувањето низ Македонија во XIX век. Ако вака изгледало патувањето на овие две туѓинки кои посебно биле заштитувани од турските власти и следени од гавази и друга придружба, како ли тогаш изгледало патувањето на обичните македоски христијани, на обичниот Македонец.

Текстот е превземен од Македонска Нација

До Македонците

Нека сите разберат дека немало време кога не сме биле и нема да дојде време,кога нема да бидеме.Во текот на своето многувековно постоењенашиот народ издлабил длабока,неизбришлива трага во историјата на човештвото.Целиот свет знае за величието на древната македонската култура и за моќта на македонската империја,создадени од македонскиот народен дух и затоа никој не е во состојба да го избриши името на Македонија и Македонците од историското и од културното битие на човештвото.Македонскиот народ е народ-маченик. Тој заслужува да биде сакан и тоа од се срце, сеоддајно,бескрајно. Очите на мајка Македонија се свртени кон нас Македонците и ние треба да ги оправдаме нејзините надежи.Нека не се срамуваме од нејзиното страдание, затоа што нејзиното страдање е и наше страдање, страда ли таа - страдаме и ние.А нејзините рани не се малку.Нема веќе здраво место по снагата и. Секоја рана - удар од враг.А колку многу боли кога е од свој.Но да не зборуваме за нив, бидејќи среќата на нивниот живот е во нивниот стомак, а славата им - во нивниот срам.Деновите нивни се на привршување, а крајот им - сосема близу.Тие ке загинат и ништо нема да остане од нив,а достојните, макар и да загинат, пак ќе оживеат.По нив ќе дојдат други и редовите нивни ќе се умножат и заздрават.Секое добро дрво дава добар плод. А колку добра е мајка Македонија! Кој ќе се осмели да каже дека таа раѓа само предавници? Добрата мајка добри синови раѓа и тие нема да ја заборават.Ние Македонците знаеме да сакаме и затоа нашиот народ е горд поради своите чеда. Браќа Македонци, нека да ја заслужиме гордоста на нашиот народ-маченик.Живееме ли - за Македонија да живееме.Умираме ли - за Македонија да умреме. Така што живи или мртви - на Македонија да и припаѓаме.